Iz briselskog ugla III: Novi Evropski istraživački prostor (ERA) – izvrsnost ali i smanjenje jaza između zapada i istoka Evrope

‘Mobilising knowledge for a better and more sustainable future’ (motto for the ERA)

Većina od 43 stavke na listi obaveza Evropske komisije za 2020. godinu odnosi se na zeleni sporazum (Green Deal) i digitalne tehnologije, ali postoji obećanje da će se udahnuti novi život i Evropskom istraživačkom  prostoru.

Naime, ERA će uskoro proslaviti 20 godina svog sprovođenja. Pokrenuta je 2000. godine na osnovu ideje da je Evropi potreban zajednički istraživački prostor, sa evropskom dimenzijom. Evropska komisija je potvrdila svoju posvećenost komunikacionom strategijom ERA-e 2012. godine, usled čega je nastalo obnovljeno partnerstvo između država članica, Komisije i aktera u istraživanju usvojenih u zaključcima Savjeta. Usvajanjem plana ERA za period 2015-2020 (ERA Roadmap) ojačana su i poboljšana nacionalna težišta i dimenzija ERA-e, dok se Evropska komisija više fokusirala na ulogu podrške i praćenja. Međutim, poslednjih godina napori za realizaciju zajedničkog istraživačkog prostora se usporavaju, a jaz između performansi između zemalja i regiona i dalje raste. U novom izveštaju savjetodavnog odbora EU se kaže da inicijativa nije uspjela da ispuni svoje glavne ciljeve i primećuje se „nezdravi nivo koncentracije tačaka izvrsnosti u Evropi“.

ERA se trenutno nalazi u prelaznom periodu koji pokreću: novi trendovi u oblasti R&I politika, pristup orjentisan na specifične misije (Mission oriented approach), sistemski pristupi, digitalizacija, otvorena nauka (Open Science), predstojeći okvirni program Horizont Evropa, kao i činjenica da je došlo do promjene socio-ekonomskog okruženja i potrebe da se bolje riješe budući izazovi, kako u Evropi tako i na globalnom nivou. Nova EK, predvođena Ursulom Fon der Lajen, počela je proces na uspostavljanju nove ERA-e. Postavljen je vremenski okvir za izradu novog plana za budućnost istraživanja i inovacija i Evropskog istraživačkog prostora prije ljeta 2020.

EK, tačnije Savjet Evropskog istraživačkog prostora (ERAC) u aprilu prošle godine formirao je Radnu grupu o budućnosti ERA-e. Finalna verzija ERAC-ovog mišljenja o budućnosti ERA-e usvojena je 17. decembra 2019. u Briselu. U cilju unapređenja i primjene potpuno funkcionalnog evropskog istraživačkog prostora - Evropska komisija, države članice i pridružene zemlje moraju nadograditi mnoga dosadašnja važna dostignuća i zajednički djelovati u cilju ostvarivanja sljedeća tri jednako važna strateška cilja:

•  ERA ne mobilizuje cijelu Evropu > Budite u potpunosti inkluzivni i sarađujući povećajte kvalitet istraživanja širom Evrope

ERA politike i akcije na svim nivoima treba da povećaju inkluzivnost, otvorenost, cirkulaciju mozgova i integritet, tražeći naučnu izvrsnost širom Evrope. Opšti vodeći principi bi trebalo da budu saradnja i kvalitet istraživačkih procesa, rezultata i podataka. ERA bi trebalo da uključuje institucije iz akademskih krugova, istraživačkih i tehnoloških organizacija i industrije, kao i iz javnog sektora i društva, kako bi se postigli visokokvalitetni, odgovorni evropski R&I ekosistemi koje karakteriše procvat postojećih i novih veza za saradnju.

• Budite povezani i upravljajte evropskom konkurentnošću

Da bi u potpunosti iskoristili potencijal ERA-e za održivi rast i razvoj zasnovan na znanju, inovacijama, ERA mora postati zaista efikasna u svojoj sposobnosti da proizvodi, cirkuliše i koristi znanje zasnovano na istraživanju. To podrazumijeva povećanje inter-operabilnosti evropskih istraživačkih ekosistema, kao i poboljšanje okvirnih uslova za istraživače, inovatore, industriju i institucije. Visoko obrazovanje i razvoj vještina sastavni su dio efektivne ERA-e, koja zahtijeva bolje koordinisanu politiku istraživanja i inovacija, i visokog obrazovanja.

       • Budite inspirativni i otvoreni i dajte veći doprinos društvu

ERA politike i akcije na svim nivoima treba da budu više u skladu sa potrebama zainteresovanih strana i moraju biti relevantnije za šire društvo, pametnim usmjeravanjem i ulaganjima fokusiranim na rješavanje društvenih potreba. ERA bi posebno trebalo da doprinese ciljevima održivog razvoja. To se može postići samo prepoznavanjem iskonskog značaja osnovnih istraživanja zasnovanih na radoznalosti i stvaranjem, širenjem i korišćenjem znanja zasnovanog na istraživanju, čineći ga vidljivim, u kontekstu novih mogućnosti koje nude principi otvorene nauke i otvorenih inovacija.

Da bi postigao ova tri strateška cilja, ERA mora imati široku političku podršku i posvećenost na najvišim nacionalnim i evropskim nivoima. Postizanje potpuno funkcionalnog ERA takođe treba da bude podržano programima i politikama na nivou EU, posebno budućim okvirnim programom  Horizont Evropa (2021-2027).

Da bi se ispunili prethodno opisani ciljevi, ERA bi trebalo da se fokusira na četiri jednako važna strateška prioriteta, u potpunosti u skladu s obnovljenom paradigmom ERA:

Ova četiri prioriteta mogu zahtijevati zakonodavne, meke regulatorne ili administrativne mjere za efikasnu primjenu. Međutim, definisanje detaljnog akcionog plana ERA, koji bi trebalo da uključuje adekvatne mehanizme praćenja i pokazatelje performansi, bio je van mandata ove radne grupe i očekuje se u kasnijoj fazi nakon što se utvrde određeni politički programi i prioriteti.  

U razgovoru za “Science Business”, najuticajniji briselski naučni portal, nova šefica Evropske komisije za oblast inovacija, Marija Gabriel govorila je nedavno o uspostavljanju nove ERA-e jasno ističući namjeru da želi da „oživi“ napore za stvaranje jedinstvenog tržišta za istraživanje, obrazovanje i inovacije, prevazilažeći jaz koji je evidentan između istočne i zapadne Evrope. Njen dugoročni cilj: uspostavljanje „Evropske strategije znanja“, treba da integriše politike za kretanje ideja, istraživača i studenata širom EU. To bi uključivalo kreiranje novog Evropskog istraživačkog prostora. Specifične mjere mogu uključivati obezbjeđivanje jednakog tretmana za istočne i zapadne istraživače koji su mobilni u okviru programa Marie Skłodovska Curie. Ona takođe želi da se angažuje na sprovođenju planova za mjere koje bi mogle da povećaju učešće istočne Evrope u narednom okvirnom programu Horizont Evropa - poput odredbe koja bi omogućila istraživačima iz siromašnijih država članica EU da dobiju sredstva da se pridruže postojećim zapadnoevropskim istraživačkim projektima. Ona, međutim, ne planira da ponovo otvori pregovore o zakonodavstvu; radije, na njen opseg djelovanja će uticati koliko novca u konačnom bude na raspolaganju u pregovorima o budžetu EU ove godine.

Gabrijel, Bugarka koja je ranije bila komesarka EU za digitalna pitanja, rekla je da sanja o „inkluzivnoj Evropi“ i da će početi tražiti nove načine da smanji jaz u performansama između novih i starih država članica. Budući da se zarade istraživača izračunavaju na osnovu nacionalnog koeficijenta, primaoci programa Horizont Evropa u siromašnijim zemljama članicama nijesu srećni što manje zarađuju od kolega iz sjeverozapadne Evrope. Da bi to riješila, Komisija će do kraja 2021. godine dostaviti analizu koja će predstaviti „jasnu sliku“ razlika u platama među državama članicama. Do tada, Gabriel želi da svi istraživači Marie Curie iz Horizon Europe imaju istu platu u svim državama članicama. "Ovo je potpuno novo, ali odlučila sam se na taj korak", istakla je Komesarka.

Gabrijel ima veću vlast za ostvarivanje ovih promjena, jer po prvi put njen posao spaja istraživanje, inovacije i obrazovanje u jedan portfelj - dajući joj kontrolu nad generalnim direktoratima Komisije, koji upravljaju tim aktivnostima. Ali za ovo će biti potrebna i podrška država članica, na šta Gabriel računa. Smanjenje inovacijskog jaza između istoka i zapada glavni je prioritet. Ali to neće biti učinjeno na štetu izvrsnosti, što će ostati glavni princip evaluacije u Horizont Evropi.

Prema najavama nova ERA nesumljivo daće više mogućnosti državama i istraživačkim zajednicama poput naše. Iako će focus biti na premošćavanju jaza između starih i novih država članica, Evropa ovog puta neće smjeti zaboraviti ni Zapadni Balkan, ukoliko zaista bude slijedila princip inkluzivnosti, o kome toliko govori. Nova Evropska komisija, nova metodologija proširenja, novi ekonomski plan za Zapadni Balkan, nova inkluzivna ERA... ne ostavlja li Komisija Fon der Lajenove utisak da je više nego do sada raspoložena da pruži ruku pomoći onima koji rade izvan fokusnih tačaka evropske izvrsnosti. Komesarka Gabriel sugeriše da zemlje moraju pojačati tempo i ubrzati svoje investicije i reforme, dok će im Komisija pomoći da „otkriju svoj potencijal - EU može više da pomogne.” I mi vjerujemo da može!

Autor: Milena Milunović, prva sekretarka u Misiji Crne Gore u Briselu