Ženeva: Govor ministra za zaštitu ljudskih i manjinskih prava Fuada Nimanija na Forumu Ujedinjenih nacija o pitanjima manjina

Poštovane Dame i Gospodo,

Sa neskrivenim zadovoljstvom što prisustvujem jednom ovakvom skupu, želim da Vas pozdravim u ime Vlade Crne Gore i u svoje lično ime.

Pokušaću da Vas u narednih nekoliko minuta, uvažene učesnike skupa, upoznam sa situacijom u Crnoj Gori po pitanju obrazovanja manjina.

U Crnoj Gori politika obrazovanja počiva na principima demokratije, poštovanja građanskih i ljudskih prava i obezbjeđenja jednakih mogućnosti za sve. Imperativ reforme obrazovanja u Crnoj Gori jeste postići kvalitetno obrazovanje za sve.

U skladu sa tekućim društveno - ekonomskim promjenama i tendencijom globalizacije i ukidanja granica, škola treba da mlade ljude pripremi za život u multikulturnoj Evropi i demokratskom društvu. S toga, reformisani obrazovni sistem u Crnoj Gori svoja polazišta bazira na ključnim relevatnim međunarodnim dokumentima Ujedinjenih nacija, Savjeta Evrope, Organizacije za evropsku bezbijendost i saradnju i Evropske unije.

Crna Gora je 2001. godine objavila KNJIGU PROMJENA, koja predstavlja osnovni dokument koji sadrži ciljeve i smjernice na kojima se temelji reforma obrazovnog sistema u Crnoj Gori.

Nakon toga, donijet je set zakona iz oblasti obazovanja i vaspitanja, i to:
-Opšti zakon o obrazovanju i vaspitanju
-Zakon o predškolskom vaspitanju i obrazovanju
-Zakon o osnovnom obrazovanju i vaspitanju
-Zakon o gimnaziji
-Zakon o stručnom obrazovanju
-Zakon o obrazovanju odraslih
-Zakon o visokom obrazovanju
-Zakon o vaspitanju i obrazovanju djece sa posebnim potrebama
-Zakon o prosvjetnoj inspekciji
-Zakon o naučno istraživačkoj djelatnosti .

Zakon o priznavanju i vrednovanju obrazovnih isprava je usvojen u Skupštini Crne Gore 26.12.2007.godine. Ovim zakonom je skraćeno vrijeme u vrednovanju-nostrifikaciji obrazovnih isprava, znatno smanjen novčani iznos za postupak nostrifikacije, ukinute su postojeće barijere u procesu nostrifikacije, uspostavljena je saradnja sa ENIC centrima u okrućenju koji se bave ovom problematikom. I u Crnoj Gori je, u okviru TEMPUS programa, formiran centar koji razmjenjuje potrebne informacije sa centrima u okruženju. Sada je veoma lako provjeriti nastavne planove i programe pojedinih fakultetskih profila i uporediti ih sa postojećim planovima i programima u Crnoj Gori. Ovo je velika olakšica za sve građane koji žele izvršiti vrednovanje svojih obrazovnih isprava, pa i za pripadnike manjina.

Opštim zakonom o obrazovanju i vaspitanju obezbeđuje se dostupnost i jednakost svih gradjana u sticanju obrazovanja i vaspitanja. Rasporedom ustanova na teritoriji Crne Gore, obezbjeđuje se građanima jednaka dostupnost u sticanju obrazovanja i vaspitanja (član 8). Građani Crne Gore su jednaki u ostvarivanu prava na obrazovanje, bez obzira na nacionalnu pripadnost, rasu, pol, jezik, vjeru, socijalno porijeklo ili drugo lično svojstvo (član 9).

Takođe, navedenim zakonom i posebnim zakonima iz oblasti obrazovanja i vaspitanja, predviđeni su, između ostalih, i sljedeći ciljevi obrazovanja i vaspitanja: razvijanje svijesti, potrebe i sposobnosti za očuvanje i unapređenje ljudskih prava, pravne države, prirodne i društvene sredine, multietičnosti i različitosti; razvijanje svijesti o nacionalnoj pripadnosti, kulturi, istoriji i tradiciji; obezbjeđivanje osnovnog obrazovanja svim građanima; vaspitavanje za poštovanje nacionalnih vrijednosti istorije i kulture, kao i za uvažavanje kulturnih i ostalih osobenosti drugih naroda; razvijanjenje demokratskih stavova, tolerancije i kooperacije (u školi i izvan nje) i poštovanja prava drugih; vaspitavanje za međusobnu toleranciju, poštovanje različitosti, saradnju sa drugima, poštovanje prava čovjeka i osnovnih sloboda, a time i razvijanje sposobnosti za život u demokratskom društvu.

Zakonom o visokom obrazovanju u članu 7, propisano je da u ostvarivanju prava na visoko obrazovanje nije dozvoljena diskriminacija po osnovu: pola, rase, bračnog stanja, boje, jezika, vjere, političkog ili drugog ubjeđenja, nacionalnog, etničkog ili drugog porijekla, pripadnosti nacionalnoj zajednici, imovinskom statusu, onesposobljenosti (invalidnosti) ili drugom sličnom, osnovu, položaju ili okolnosti. Takodje, Pravilnikom o sadržaju i obliku dipolome i dopune diplome (supplement), vođenju matične knjige studenata, evidenciji i sadržaju javnih isprava koje izdaje univerzitet i ustanove visokog obrazovanja je članom 6, stav 2 rečeno da" kada se nastava određenog studijskog programa izvodi na jeziku nacionalne manjine, odnosno na nekom od stranih jezika, diploma se štampa i na jeziku na kojem se nastava izvodi".

Kada je u pitanju obrazovanje nacionalnih manjina u Crnoj Gori, može se sa sigurnošću reći da je Crna Gora zadnjih godina napravila značajan pozitivan iskorak u tom pravcu, kako po pitanju donošenja i usvajanja nove zakonske regulative koja definiše ovu oblast, tako i u pristupu rješavanju ovog pitanja.

Obrazovanje manjina je dio ukupnog državnog integralnog obrazovnog sistema koji uvažava specifičnost nacionalnih manjina i garantuje im mogućnost obrazovanja na svom maternjem jeziku uz očuvanje njihovog nacionalnog i kulturnog identiteta.

U novim obrazovnim programima koji su urađeni u sklopu reforme obrazovanja, iz oblasti maternjeg jezika, poznavanja društva, istorije, muzičke i likovne kulture, u značajnoj mjeri su ugradjeni i integrisani sadržaji koji reprezentuju jezik, stvaralaštvo, istoriju i kulturu manjinskih naroda u Crnoj Gori.

U okviru Savjeta za opšte obrazovanje formirana je stručna Komisija za obrazovanje nacionalnih i etničkih grupa, koja ima zadatak da posebno prouči i da mišljenje Savjetu o novim obrazovnim programima koji su bitni za očuvanje identiteta manjinskih naroda u Crnoj Gori.

Za realizaciju obrazovnih programa na albanskom jeziku koji se implementiraju u osnovnom, srednjem i visokom obrazovanju, za najveći broj predmetnih programa obezbijeđeni su udžbenici na maternjem albanskom jeziku. Za predmete koji zbog malog tiraža nijesu urađeni udžbenici na albanskom jeziku, nadležni Savjet je na prepruku Komisije za obrazovanje nacionalnih i etničkih grupa odobrio korišćenje udžbenika iz regiona (Kosovo, Albanija).

Ostvarujući principe multikulturalnosti i etničke tolerancije u Crnoj Gori, novi reformisani obrazovni programi sadrže i jednu značajnu novinu, a to je njihova otvorenost. Ovim izmjenama, omogućeno je da škola i lokalna zajednica mogu predložiti i urediti 15 do 20% obrazovnog programa u skladu sa svojim potrebama i specifičnostima.

Obrazovanje ostalih manjina, prije svega Bošnjaka, Muslimana i Hrvata u Crnoj Gori, sastavni je dio jedinstvenog obrazovnog sistema i realizuje se kroz koncept zajedničkih predmetnih programa, jer jezik kojim iste govore je dio jedinstvenog jezičkog sistema. Pored integrisanih sadržaja u redovne predmetne programe, manjinske zajednice imaju i dodatnu mogućnost da u novim predmetnim programima od značaja za njihovo školovanje, predlože i urede još oko 20% ukupnog sadržaja ovih programa, koje će posebno izučavati u skladu sa svojim bližim potrebama i interesovanjima.

Upoznavanjem sa maternjim jezikom i sa drugim jezicima, odnosno čitanjem književnih tekstova nacinalne književnosti i književnosti drugih naroda, razvijaju se osjećaji kulturnog identiteta učenika i osjećaj poštovanja i tolerancije prema drugim narodima i njihovoj kulturi. Osnovna premisa učenja maternjeg jezika jeste: INTEGRACIJA BEZ ASIMILACIJE!

Značajnu novinu u reformi obrazovanja, predstavljaju i novi urađeni obrazovni programi iz istorije u osnovnom i srednjem obrazovanju. Ovi programi uvažavaju istorijske činjenice i iz istih su odstranjeni sadržaji koji imaju elemente nacionalnog zanosa i uvredljivi su za druge narode.

Sa aspekta različitosti maternjeg jezika nacionalnih manjina u Crnoj Gori prepoznatljive su dvije manjinske nacionalne zajednice odnosno dva manjinska naroda: Albanci i Romi.

Obrazovanje na albanskom maternjem jeziku:
Kada je u pitanju organizovanje nastave na albanskom maternjem jeziku u Crnoj Gori, može se konstatovati da je Crna Gora u najvećoj mjeri ispoštovala i ostvarila domaće i međunarodne standarde u pogledu organizovanja i izvođenja nastave na albanskom maternjem jeziku.

U Crnoj Gori, u skladu sa Ustavom i zakonom, škole koje izvode nastavu na albanskom jeziku čine dio jedinstvenog školskog sistema. Nastava na maternjem albanskom jeziku, u sredinama u kojima značajan dio stanovništva čine pripadnici albanske nacionalne zajednice organizovana je po nivoima:

-predškolskog vaspitanja i obrazovanja,
-osnovnog obrazovanja i
-srednjeg obrazovanja.

Takodje, na Univerzitetu Crne Gore organizovane su učiteljske studije na albanskom jeziku za potrebe školovanja nastavnog kadra. Studije su osnovane u skladu sa važećim normativima nacionalnog sistema kvaliteta u visokom obrazovanju.

- U predškolskim ustanovama vaspitno obrazovni rad na albanskom maternjem jeziku je organizovan u opštinama Ulcinj i Podgorica;
- U osnovnom obrazovanju nastava na albanskom jeziku organizovana je i izvodi se u 5 opština: Ulcinj, Bar, Podgorica, Plav i Rožaje. U toku školske 2003/04. godine ovu nastavu je pohadjalo 3.458 učenika ili 4,7% učenika ukupne populacije u osnovnom obrazovanju Crne Gore.
-U srednjem obrazovanju nastava na albanskom jeziku je organizovana u tri opštine: Ulcinj, Podgorica i Plav. Ovu nastavu je u toku 2003/04. godine pohađalo 1.062 učenika ili 3,34% učenika ukupne populacije srednjeg obrazovanja u Crnoj Gori.

Može se reći da je obrazovanje na albanskom maternjem jeziku u Crnoj Gori posvećena odgovarajuća pažnja i da predstavlja dio jedinstvenog školskog sistema.

Obrazovanje Roma
Ministarstvo prosvjete i nauke u sklopu reforme obrazovnog sistema, značajnu pažnju posvjećuje integraciji Roma u formalni obrazovni sistem, sa ciljem da se za ovu populaciju obezbijedi kvalitetno osnovno obrazovanje i time pomogne njihova ukupna integracija u crnogorsko društvo.

Kada je u pitanju školovanje romske nacionalne manjine i izučavanje romskog maternjeg jezika u Crnoj Gori, može se konstatovati da postoje značajni problemi u integraciji ove nacionalne manjine u formalni obrazovni sistem. Problemi školovanja Roma ogledaju se u sljedećem:

- nedostatak potrebnog nastavnog kadra;
- romski jezik nije standardizovan i Romi u Crnoj Gori govore različitim dijalektima koji su veoma različiti;
- ne postoje potrebni udžbenici za izvodjenje nastave na romskom jeziku.

Romi prema obavljenim istraživanjima u Crnoj Gori i šire, predstavljaju najsiromašniji sloj stanovništva, pri čemu je kao jedan od osnovnih uzroka njihovog ekstremnog siromaštva, u sprovednim istraživanjima, označena njihova visoka nepismenost (iznad 50%), što je značajno više od nepismenosti domicilnog stanovništva u Crnoj Gori (2,35% nepismenih, popis stanovništva iz 2003.god.).

Ministarstvo prosvjete i nauke je u okviru šire podrške obrazovanju Roma i smanjenju njihovog ukupnog siromaštva, preduzelo niz značajnih mjera kako bi se povećala obuhvatnost romske djece u formalni obrazovni sistem, i to:

-u zadnje dvije godine dodijelilo je besplatne udžbenike i pribor svim, romskim učenicima koji su se upisali u prvi razred osnovne škole;
- u cilju stvaranja šire podrške društva za integreciju romske djece, u osnovnim školama od strane Ministarstva prosvjete i nauke je organizovana široka medijska kampanja pod sloganom "SVI ZAJEDNO U ŠKOLU";
- takođe, u cilju obezbjeđenja potrebne materijalne podrške romskoj djeci, u svim osnovnim školama u kojima ima romske djece, organizovano je prikupljanje udžbenika, odjeće i obuće za romske učenike. Akcija se odvijala pod sloganom "Knjiga i odjeća za druga";
- na fakultetu u Nikšiću, radi obezbeđenja romskog nastavnog kadra, upisano je 6 romskih studenata na odsjeku za vaspitače;
- u osnovnim školama i vrtićima (opštine Podgorica, Nikšić i Berane obuhvaćenim projektom Romska obrazovna inicijativa-REI), uvedeni su Romski asistenti u nastavni proces;
- ministarstvo je uspostavilo i posebnu bazu podataka preko koje prati brojno stanje i postignuća romskih učenika;
- u jednom broju srednjih škola u Crnoj Gori, izvršen je upis romskih učenika po principu afirmativne akcije.

Ministarstvo prosvjete i nauke, u koordinaciji sa Zavodom za školstvo, je putem edukacije nastavnog i vaspitnog kadra u školskim ustanovama ( vrtići i osnovne škole) stvorilo povoljan ambijent i uslove za integraciju i socijalizaciju romske djece. Integraciju ove djece sa posebnom pažnjom prate uprave školskih ustanova, pedagoško - psihološka služba, kao i stručne službe Ministarstva i Zavoda za školstvo.

Značajan broj nastavnog kadra, zapošljenog u ustanovama u kojima nastavu pohađaju romska djeca, prošao je seminare projekata "ZA MIR I TOLERANCIJU" i "Step By Step", što je doprinijelo boljem razumijevanju potreba romske populacije.

Zadnjih godina, zahvaljujući sprovedenim mjerama Ministarstva, kao i pomoći međunarodnih donatora, došlo je do značajnog povećanja broja romskih učenika u osnovnom obrazovanju Crne Gore. U poslednje 3 godine broj romske djece u osnovnom obrazovanju, godišnje se povećavao po stopi od oko 20%.
Broj romskih učenika u osnovnom obrazovanju:
Šk. god. 2001/02 2002/03 2003/04 2004/05 2005/06
______________________________________________________________________
Br. uč. Roma 536 826 1006 1169 1236

U januaru 2004. godine, Ministarstvo je sa Fondom za otvoreno društvo i UNICEF-om, započelo projekat "ROMSKA OBRAZOVNA INICIJATIVA (REI)", čiji je cilj izgradnja jednog dobrog i održivog modela školovanja romske djece u formalnom obrazovanju Crne Gore.

Poseban kvalitet projekta REI jeste uvođenje Romskih asistenata u škole, koji saradjuju sa roditeljima djece i nastavnim kadrom kako bi romska djeca kvalitetno izvršavala svoje obaveze.

U okviru projekta REI koji već daje dobre rezultate u sredinama u kojima se sprovodi ( Podgorica, Nikšić i Berane), značajno je smanjeno odsustvo sa nastave romske djece, a postignuti uspjeh na kraju godine je bolji nego ranije. Broj romske djece u osnovnom obrazovanja, u opštinama Berane i Nikšić, u tekućoj školskoj godini povećao se za oko 40 %.

Cilj projekta REI jeste izgradnja dobrog i održivog modela školovanja romske djece u formalnom obrazovanju.
Problemi u školovanju Roma:
oVeliki broj Roma su izbjegla lica sa Kosova i ne poznaju službeni jezik
o( oko 5000 Roma su raseljena lica);
onedostatak prikladne garderobe i adekvatnog smještaja u romskim porodicama;
-oslabljena ekonomska moć porodice;
-tradicionalni - nomadski način života;
-nezainteresovanost porodice za školovanje djece, i drugo.

Planirane aktivnosti u obrazovanju Roma:
oNastavak medijske kampanje "Svi zajedno u školu" sa ciljem daljeg povećanja broja romskih učenika u formalnom obrazovanju,
oDodjela besplatnih udžbenika, odjeće i obuće za romske učenike,
oNastavak projekta Romske obrazovne inicijative (REI),
oSistemsko praćenje uspjeha romskih učenika u školama,
oUključivanje u aktivnosti vezane za Akcioni plan "Dekada inkluzije Roma 2005-2015"
oRealizacija projekata vezanih za "Romski obrazovni fond".

Ministarstvo je aktivno uključeno u projekat "Dekada inkluzije Roma 2005 -2015. godina". U cilju planirane implementacije Akcionog plana Dekade uključenja Roma 2005 - 2015. godina, ministarstvo je razradilo potrebne ciljeve i indikatore, koji će omogućiti kvalitetno praćenje rezultata i mjerenje uspješnosti integracije Roma u formalni obrazovni sistem.

Ministarstvo prosvjete je u toku 2004. godine, aktivno učestovalo u izradi Nacionalne strategije za rješavanje trajnog statusa izbjeglih i raseljenih lica u Crnoj Gori. Planirana je izrada posebnih projekata koji će konkurisati za sredstva koja će biti obezbijedjena za podršku Dekadi inkluzije Roma u okviru formiranog romskog "Obrazovnog fonda ". Ministarstvo prosvjete i nauke početkom 2007. godine podržalo je program stipendiranja Roma redovnih i vanrednih učenika srednjih škola, kao i studenata Univerziteta Fondacije za stipendiranje Roma, sa iznosom od 14.000 eura, ali ovaj izuzetno važan program i dalje je pretjerano zavistan od stranih donacija.

Određene afirmativne mjere prema pripadnicima manjina postoje i na državnom Univerzitetu. Senat Univerziteta usvojio je Preporuke fakultetskim jedinicima pozivajući ih da gdje je god to moguće pristupe afirmativnoj akciji manjina prilikom upisa.

Članom 17 stavom 1. Zakona o manjinskim pravima i slobodama, propisano je da manjine i njihovi pripadnici imaju pravo da osnivaju vaspitno - obrazovne ustanove. Školske 2006/07 godine u Ulcinju, osnovana je i počela sa radom prva privatna gimnazija na albanskom jeziku Drita. Gimnazija Drita je licencirana od strane Ministarstva prosvjete i nauke i izvodi javno važeći obrazovni program koji je usvojio nadležni Savjet za opšte obrazovanje.

Stavom 2. člana 17. zakona o manjinskim pravima i slobodama definisano je da je finansiranje vaspitno-obrazovne ustanove obaveza njenog osnivača. Takođe, članom 32. Zakona o manjinskim pravima i slobodama manjinama i njihovim pripadnicima je omogućeno primanje materijalne i finansijske pomoći od domaćih i stranih organizacija, fondacija i privatnih lica. Ako se radi o pomoći iz inostranstva koja je upućena manjinskim udruženjima, ustanovama, društvima i nevladinim organizacijama, ostavljena je mogućnost da država može obezbjediti odgovarajuće poreske i druge olakšice ili oslobađanja od carine.

Opštim zakonom o obrazovanju i vaspitanju obezbedjuje se izvodjenje nastave na maternjem jeziku za pripadnike nacionalnih i etničkih grupa: "U opštinama u kojima većinu ili značajan dio stanovništva čine pripadnici nacionalnih i etničkih grupa nastava se izvodi i na jeziku nacionalnih, odnosno etničkih grupa". Kada se nastava izvodi na jeziku pripadnika nacionalnih odnosno, etničkih grupa, obavezno se uči jezik koji je u službenoj upotrebi. Škola je dužna da učeniku koji prati nastavu na nematernjem jeziku, pruži odgovarajuću pomoć u učenju jezika na kojem se nastava izvodi" (član 11 Zakona).

Takođe, i članom 13 Zakona o manjinskim pravima i slobodama, predviđeno je da manjine i njihovi pripadnici imaju prava na školovanje na svom jeziku i na odgovarajuću zastupljenost svog jezika u opštem i stručnom obrazovanju, u zavisnosti od broja učenika i finansijskih mogućnosti države. Ova prava se ostvaruju kroz posebne škole ili posebna odjeljenja u redovnim školama, i to u svim stepenima vaspitanja i obrazovanja.
Članom 14 Zakona o manjinskim pravima i slobodama propisano je da, odjeljenje sa nastavom na jeziku i pismu manjine može se osnovati i za manji broj učenika od broja utvrđenog za rad te ustanove, a koji ne može biti manji od 50 % broja učenika predviđenih propisima iz oblasti obrazovanja. Direktor javne obrazovne ustanove koja ima potrebu za korišćenjem sniženog praga za otvaranje manjinskog jezičkog odjeljenja se obraća Ministarstvu prosvjete i nauke koje, shodno zakonskim mogućnostima, odobrava oformljenje takvog odjeljenja. Do sada je bilo ovakvih slučajeva koje je Ministarstvo prosvjete i nauke rješilo pozitivno.

U skladu sa članom 114 stav 2 Opšteg zakona o obrazovanju i vaspitanju, u školama u kojima se nastava izvodi na jeziku pripadnika nacionalnih i etničkih grupa, pedagoška evidencija štampa se i vodi na jeziku koji je u službenoj upotrebi i na jeziku pripadnika nacionalnih, odnosno etničkih grupa.

Odredbama člana 115 stav 3 Opšteg zakona o obrazovanju i vaspitanju, propisano je da se u školi u kojoj se nastava izvodi na jeziku pripadnika nacionalnih i etničkih grupa, javne isprave štampaju se i izdaju na jeziku koji je u službenoj upotrebi i na jeziku pripadnika nacionalnih i etničkih grupa.

Pripadnici nacionalnih manjina ostvaruju svoje pravo na učenje maternjeg jezika u skladu sa zakonom i Ustavom CG. Ovo pravo ne uživaju pripadnici romske manjine u Crnoj Gori koja po popisu stanovništva iz 2003 godine broj ukupno 2601 pripadnika, a što je manje od 0,5% stanovništva RCG. Ovo pravo nije moguće obezbijediti pripadnicima romske nacionalne manjine i zbog toga što u Crnoj Gori ne postoji stručan nastavni kadar za izvodjenje nastave na romskom jeziku. Takodje, romski jezik nije standardizovan i ne postoje odgovarajući udžbenici na ovom jeziku.

Hrvatska manjina u Crnoj Gori koja je uglavnom naseljena u Boki Kotorskoj, dobila je saglasnost od Ministarstva prosvjete i nauke da organizuju časove dodatne nastave iz hrvatskog maternjeg jezika, što se realizuje. Uz finansijsku pomoć Matice Hrvatske obezbjeđen je profesor hrvatskog jezika, koji PUTEM OVOG kursA daje časove učenicima iz opština Tivat i Kotor.Osnovna škola u Tivtu je ustupila prostor za ovu namjenu. Ovaj kurs nije dio formalnog obrazovanja.