Autorski tekst, Vladislava Karadžića i Radovana Živkovića, objavljenog u dnevnom listu Vijesti

U svjetlu nedavne posjete predstavnika MMF Crnoj Gori, u javnosti se razvila polemika oko obračuna i projekcija makroekonomskih agregata, a posebno BDP. U laičkoj i stručnoj javnosti su iznesena disonantna i dijametralno suprotna mišljenja i konstatacije.

U cilju razumijevanja situacije, neophodno je istaći nekoliko osnovnih činjenica. Bruto domaći proizvod (BDP) je, najjednostavnije rečeno, suma svih novostvorenih vrijednosti u nacionalnoj ekonomiji u jednoj fiskalnoj (poklapa se sa kalendarskom) godini. Standardna međunarodna metodologija za obračun BDP uključuje dvije metode: proizvodnu – pokazuje strukturu stvaranja BDP po djelatnostima i visinu poreza umanjenih za subvencije koji ulaze u obračun i potrošnu – struktura BDP po vidovima potrošnje (iznos koji potroši stanovništvo i država uvećan za investicije, promjene zaliha i neto izvoz (vrijednost izvoza u fiskalnoj godini umanjen za vrijednost uvoza). Obračun BDP po obje metode mora biti identičan novostvorenoj vrijednosti. Obračun se izražava u nominalnim i stalnim cijenama (radi uporedivosti se isključuje uticaj inflacije). U Crnoj Gori je za obračun BDP zadužen Monstat koji ne radi projekcije (kvartalne, godišnje) već vrši godišnji obračun BDP na osnovu istorijskih podataka. Podatke o vrijednosti BDP za prethodnu fiskalnu godinu (uključujući stope nominalnog i realnog rasta) Monstat zvanično prezentuje krajem naredne fiskalne godine. Za projekcije stopa rasta BDP je zaduženo Ministarstvo finansija. Uz pomoć međunarodnih eksperata, razvijen je jednostavan, ali relativno pouzdan (iako arbitraran) model za projekcije makroekonomskih agregata. Do 2007, kada je postojao stand-by aranžman tadašnje državne zajednice SCG sa MMF-om, preuzimane su projekcije MMF (godišnje i srednjoročne). Treba napomenuti da su projekcije MMF uvijek veoma konzervativne, što se pokazalo i u ovom slučaju, jer su stvarne stope rasta i nominalna vrijednost BDP u Crnoj Gori u prethodnim godinama uvijek bile značajno veće nego projektovane od strane MMF. Vezano za period 2007-2008, projekcije rasta BDP date od stane Ministarstva finansija pokazale su se mnogo preciznije od projekcija MMF, kada su objavljeni konačni rezulatati Monstata za navedene godine. Tačno je da su nominalne vrijednosti BDP za 2007-2008. značajno niže od projektovanih od strane Ministarstva finansija, a razlozi su sljedeći: Monstat uz pomoć međunarodnih eksperata posljednjih godina intenzivira reforme u skladu sa postavljenim međunarodnim standardima u oblasti statistike, a posebno u skladu sa zahtjevima Eurostata, kao dio preuzetih obaveza Crne Gore u evropskim integracijama. Jedna od preuzetih obaveza je i revidiranje godišnjih podataka o iznosu BDP, za prethodne dvije fiskalne godine. Kao rezultat, izvršena je revizija podataka za 2007, uz objavljivanje zvaničnih podataka za 2008. Prema najnovijim podacima za 2007, vrijednost BDP je korigovana nadolje za oko 130 miliona eura u odnosu na prethodni izvještaj.

Kao što je svima koji se bave ovom problematikom jasno, s obzirom da se kao bazna godina za projekcije za naredne godine uzima posljednja godina za koju postoje zvanični podaci, revizijom podataka za baznu godinu se značajno mijenjaju i projektovani nivoi za naredni period. Zbog toga je došlo do situacije da su zvanični podaci Monstata o nominalnom iznosu BDP za 2008. značajno niži od projektovanog nivoa BDP od strane Ministarstva finansija. Istovremeno, treba istaći da se stope realnog rasta izračunate od strane Monstata gotovo poklapaju sa projekcijama Ministarstva finansija datim više od godinu dana ranije. Što se tiče projekcija koje se odnose na 2009, pokazalo se koliko je teško projektovati stope rasta u nestabilnim uslovima izazvanim pojavom globalne ekonomske krize. Međunarodne institucije (MMF, Svjetska banka, EBRD, Standard&Poors, itd.) su od sredine 2008. pa sve do kraja 2009. više puta revidirale svoje projekcije, kako vezane za globalnu ekonomiju, tako i za regionalne i nacionalne ekonomije. Pokazalo se da ni najsofisticiraniji modeli za projekcije nisu mogli da predvide dolazak globalne ekonomske krize, njenu dubinu i dužinu trajanja. Ilustrativan primjer je upravo projekcija MMF za rast crnogorske ekonomije u 2009. iz oktobra 2008, kada je predviđano da će on iznositi 2%. Visoke stope rasta koje su karakterisale crnogorsku ekonomiju u periodu 2006-2008 (kako prema projekcijama, tako i prema zvaničnim podacima) nisu bile održive na dugi rok. Srednjoročni makroekonomski model Ministarstva finansija iz sredine 2008. predviđao je postepeno snižavanje stopa rasta uz stabilizaciju nivoa ekonomske aktivnosti (soft lending) i izbalansirani i održivi nivo javne potrošnje. Međutim, otvorenost i izloženost crnogorske ekonomije dovela je do udara na najznačajnije izvore rasta. Praktično zaustavljanje kreditne aktivnosti – zbog velike izloženosti, ugroženosti majki banaka i visokog rizika daljih plasmana; drastičan pad cijena proizvoda prerađivačke industrije na međunarodnom tržištu – za Crnu Goru posebno bitan pad cijena aluminijuma i čelika; neizvjesnost na međunarodnom turističkom tržištu – u najboljem slučaju u Crnoj Gori je u 2009. turističko tržište bilo u stagnaciji.

Zbog navedenih razloga, značajno je smanjena agregatna tražnja što je dovelo do pada prometa u maloprodaji Prema raspoloživim podacima i na njima zasnovanim projekcijama Ministarstva finansija, crnogorska ekonomija je u 2009. imala negativnu stopu realnog rasta od 5,3%. To praktično znači da je novostvorena vrijednost u Crnoj Gori u 2009. izražena u stalnim cijenama bila za toliko niža u odnosu na prethodnu godinu. Projekcije MMF za 2009. pokazuju pad od 7%. Konačnu potvrdu ćemo imati krajem tekuće godine kada Monstat objavi zvanične podatke za 2009. I pored neslaganja oko stopa realnog rasta BDP za 2010. (MMF projektuje negativnu stopu od 1,7%, a Ministarstvo finansija minimalan rast od 0,5%), srednjoročne projekcije obje institucije pokazuju oporavak i rast crnogorske ekonomije od oko 3-4% prosječno godišnje.

Usljed velike neizvjesnosti u globalnoj ekonomiji, nezahvalno je sa velikom izvjesnošću stajati iza kvartalnih ili godišnjih projekcija, ali je bitno da trendovi koje pokazuje kretanje osnovnih indikatora ekonomske aktivnosti pokazuju postepeni oporavak ekonomije i blagi rast u narednim godinama. Zakonodavne, strukturne, fiskalne i reforme u oblasti javnih finansija su neophodan uslov za ostvarenje ovog cilja.