Voda je jedinstven i nezamjenljiv prirodni resurs ograničenih količina i neravnomjerne prostorne i vremenske raspodjele. Crna Gora, spada u vodom najbogatije zemlje svijeta i vodni potencijal Crne Gore predstavlja jedan od njenih osnovnih razvojnih potencijala. Sve kopnene vode, površinske i podzemne vode Crne Gore, izuzev jednim dijelom rijeke Cijevne, formiraju se na teritoriji Crne Gore, što predstavlja izuzetno vrijedan ekološki faktor. Uslovi u kojima se formiraju površinske i podzemne vode u Crnoj Gori su složeni i heterogeni, a to su prije svega geološki, reljefni i klimatski uslovi. Kao posljedica toga se javljaju i brojne pojave različitih rijeka, izvora i akumulacija podzemnih voda. Na relativno maloj teritoriji Crne Gore od 13.812 km2 fizičko-geografski faktori stvaranja voda su veoma promjenljivi.
Polazeći od činjenice da su svi oblici života i sve ljudske aktivnosti više ili manje vezane za vodu, odavde jasno proizilazi važnost čovjekovog odnosa prema vodi. Privredni razvoj i urbanizacija bilo kojeg sistema dovode do velikog porasta potreba za vodom, a sa druge stane i do ugrožavanja vodnih resursa sa druge strane. Stoga, voda može postati ograničavajući faktor razvoja, kao i prijetnja ljudskom zdravlju i održivosti prirodnih ekosistema. U skladu sa navedenim, jasno je da je za svako društvo važno da se ovi odnosi uravnoteže i da se osmisli politika i strategija kontrole kvaliteta i zaštite vodnih resursa.
Jonizujuće zračenje je prirodna karakteristika životne sredine, koja prati živi svijet od nastanka na Zemlji. Pored izvora jonizujućih zračenja prirodnog porijekla (kosmičko zračenje, gama zračenje tla, radionuklidi u tijelu, radon i produkti njegovog raspada) u izvore jonizujućih zračenja ubrajaju se i izvori zračenja koji su vještačkog porijekla (medicinska izloženost, probe nuklearnog oružja, nuklearna izloženost, veliki akcidenti, profesionalna izloženost, i dr.). Ozračivanje populacije radionuklidima iz vode za piće uglavnom je malo i nastaje kao posljedica raspada prirodnih radionuklida uranovog i torijumovog niza. Jednogodišnje konzumiranje vode za piće ne smije imati doprinos veći od 5%-nog ukupnog prosječnog ozračivanja populacije, što znači da od jednogodišnjeg konzumiranja vode za piće doza ozračivanja ne smije biti veća od 0,1 mSv. Ispod ovog referentnog nivoa doze, voda se može koristiti za piće. Preporučene referentne vrijednosti za radon i tricijum u vodi za piće iznose 100 Bq/l, a preporučene referentne vrijednosti za α i β-nestabilne radionuklide u vodi za piće iznose 0,1 Bq/l i 1 Bq/l, respektivno. Veće vrijednosti specifične aktivnosti α i/ili β-nestabilnih radionuklida ne znači automatski nepodobnost vode za piće. Za ocjenu podobnosti vode za piće sa radiološkog aspekta potrebno je za preporučeni referentni nivo doze od 0,1 mSv odrediti koncentracije pojedinih radionuklida u vodi za piće.
Akcionim planom Strategije zaštite od jonizujućeg zračenja, radijacione sigurnosti i upravljanja radioaktivnim otpadom za period od 2017-2011. godine predviđena je bila izrada posebne Analize monitoringa radioaktivnosti u vodi za piće na cijeloj teritoriji Crne, od koje se očekuje da njeni rezultati posluže izradi pravilnika o monitoringu radioaktivnosti u vodi za piće i samim tim poboljšanju Programa monitoringa radioaktivnosti u vodi za piće. Crna Gora je, takođe, u obavezi da ispuni odredbe Direktive Savjeta Evrope 59/2013 EURATOM o osnovnim sigurnosnim standardima za zaštitu od opasnosti koje potiču od izloženosti jonizujućem zračenju koje se, između ostalog, odnose i na monitoring radioaktivnosti, kao i odredbe Direktive Savjeta Evrope 2013/51/EURATOM od 22. oktobra 2013. o utvrđivanju zahtjeva za zaštitu zdravlja stanovništva od radioaktivnih supstanci u vodi namijenjenoj za ljudsku potrošnju, što ujedno predstavlja obavezu u pregovaračkog Poglavlja 15 Energetika.
Imajući u vidu navedeno, Ministarstvo ekologije, prostornog planiranja i urbanizma je tokom 2019-2020. godine sprovelo otvoreni postupak Javne nabavke za izradu Analize monitoringa radioaktivnosti u vodi za piće na cijeloj teritoriji Crne Gore, koja se po prvi put kao takva sveobuhvatna realizovala u Crnoj Gori. Ova aktivnost je sprovedena u periodu februar-jun 2020. godine. Aktivnost na otvorenom postupku je realizovalo ovlašćeno pravno lice za sistematsko ispitivanje radionuklida u životnoj sredini D.O.O. „Centar za ekotoksikološka ispitivanja“ iz Podgorice. Sprovedena aktivnost i detaljni izvještaj, osim za potrebe izrade podzakonskog akta, daje smjernice za ispitivanja radioaktivnosti u vodi za piće za Program monitoringa radioaktivnosti u životnoj sredini, koji je sastavni dio Programa monitoringa životne sredine. Program izrađuje Agencija za zaštitu prirode i životne sredine, a na predlog Ministarstva ekologije, prostornog planiranja i urbanizma, usvaja Vlada Crne Gore na godišnjem nivou.
Analiza monitoringa radioaktivnosti u vodi za piće na teritoriji Crne Gore obuhvatila je ispitivanje radioaktivnosti u vodi za piće (ukupna alfa aktivnost, ukupna beta aktivnost, tricijum i radon) na ukupno 68 lokacija uzorkovanja (vodoizvorišta), od ukupno 70 postojećih, koja nisu bila u funkciji u periodu realizacije Analize. Sprovedenim ispitivanjima i analizom rezultata koji su predstavljeni u Izvještaju, pokazalo se da ukupna alfa i beta aktivnost, kao i koncentracija aktivnosti tricijuma i radona za svih 68 ispitivanih vodoizvorišta ne prelaze granične vrijednosti koje su propisane Zakonom o zaštiti od jonizujućeg zračenja i radijacionoj sigurnosti („Službeni list Crne Gore“, br. 56/09, 58/09, 40/11, 55/16), pratećim podzakonskim aktima i Direktivom Savjeta 2013/51/EURATOM od 22. oktobra 2013. o utvrđivanju zahtjeva za zaštitu zdravlja stanovništva od radioaktivnih supstanci u vodi namijenjenoj za ljudsku potrošnju.
Koncentracija aktivnosti tricijuma i koncentracija aktivnosti radona su daleko manje od maksimalno dozvoljenih koncentracija (MDK).
Ukupna alfa aktivnost u opštinama Centralne regije ne pokazuje značajne varijacije, osim u Podgorici. U vodoizvorištima Milješ, Dinoša i Vuksanlekići ukupna alfa aktivnost je mnogo manja od iste u vodoizvorištima Zagorič, Ćemovsko Polje i Mareza.
Ukupna alfa aktivnost u opštinama Južne regije ne pokazuje značajne varijacije, izuzev u opštinama Ulcinj i Bar. U uzorku vode za piće sa vodoizvorišta Klezna (Ulcinj) zabilježena je i najveća dobijena vrijednost za ukupnu alfa aktivnost od 0,0714 Bql-1 koja je znatno ispod propisane granične vrijednosti(granična vrijednost za ukupnu alfa aktivnost je 0,1 Bql-1). Takođe, u uzorcima sa vodoizvorišta Turčini I, Sustaš i Velje oko (Bar) dobijene su veće vrijednosti ukupne alfa aktivnosti u poređenju sa ostalim vodoizvorištima 0,0578, 0,0538 i 0,0524 Bql-1, respektivno.
Kada je u pitanju Sjeverna regija takođe nisu zabilježene značajne varijacije, izuzev u opštini Kolašin, gdje je izmjerena ukupna alfa aktivnost od 0,0599 Bql-1.
Ukupna beta aktivnost za sve tri regije nije pokazala značajne varijacije. Najveća vrijednost ukupne beta aktivnosti zabilježena je u Pljevljima (vodizvorište Jugoštica) i iznosi 0,142 Bql-1, što predstavlja 10% od granične vrijednosti za ukupnu beta aktivnost. Medijane i srednje vrijednosti za ukupnu alfa i beta aktivnost za sve tri regije su približno iste, međutim distribucija dobijenih rezultata je drugačija.
Ukupna alfa aktivnost za sve tri regije okarakterisana je širom distribucijom, odnosno većom disperzijom rezultata. Ukupna beta aktivnost karakteriše uža distribucija rezultata, izuzev Sjeverne regije koju karakteriše veća disperzija dobijenih rezultata.
Koncentracija aktivnosti tricijuma u svih 68 ispitivanih vodoizvorišta je manja od granice detekcije.
Koncentracija aktivnosti radona ne pokazuje značajne varijacije, izuzev u sljedećim opštinama gdje je zabilježena veća vrijednost u poređenju sa ostalim dobijenim rezultatima, medijanom i srednjom vrijednošću na nivou Crne Gore: Ulcinj (Gač i Salč), Bar (Orahovo polje), Budva (Buljarica), Tivat (Brštin), Žabljak (Oko) i Plav (Jasenička rijeka).
Najveća dobijena vrijednost za koncentraciju aktivnosti radona je 13,7 Bql-1 dobijena u uzorku vode sa vodoizvorišta Oko (Žabljak). Koncentraciju aktivnosti radona karakteriše šira distribucija dobijenih rezultata sa umjerenim varijacijama. Koeficijent varijacije, izuzev u Centralnoj regiji, je veći od 1.
Međutim, nivo prirodne radioaktivnosti u vodi za piće pokazuje sezonske varijacije, stoga je od velike važnosti ustanoviti trend koncentracije aktivnosti radionuklida tokom vremena.
Monitoringom radioaktivnosti vode za piće obezbjeđuju se informacije o stabilnosti koncentracija aktivnosti radionuklida, kao i to da li oni podliježu fluktuaciji tokom godine usljed prirodnih procesa.
Veoma važan parametar u kreiranju Programa monitoringa radioaktivnosti u vodi za piće jeste i frekvencija uzorkovanja. Naime, frekvencija uzorkovanja zavisi od nekoliko faktora: a) nivoa koncentracije aktivnosti, b) vrste izvora vodosnadbijevanja (površinska ili podzemna voda) i c) varijacije koncentracije aktivnosti tokom godine. Stoga je veoma bitno ustanoviti da li je uzorak uzet u određenoj situaciji reprezentativan tokom cijele godine.
Izvještaj o sprovedenoj Analizi sadrži predlog mjera za unapređenje Programa monitoringa radioaktivnosti u vodi za piće kako slijedi:
• U skladu sa smjernicama Svjetske zdravstvene organizacije, Program monitoringa radioaktivnosti u vodi za piće treba koncipirati na način da se u postojećim vodoizvorištima analiziraju uzorci voda u toku četiri godine, četiri puta u četiri različita kvartala, dok u novim vodoizvorištima treba analizirati uzorke četiri puta u toku jedne godine, odnosno jednom kvartalno.
• Ukoliko su dobijene vrijednosti ukupne alfa i beta aktivnosti manje od propisanih graničnih vrijednosti, onda se smatra da je indikativna doza manja od 0,1 mSv i u tom slučaju nije potrebno detaljno radiološko ispitivanje. Program monitoringa radioaktivnosti u vodi za piće treba da se obavlja u skladu sa već utvrđenom frekvencijom uzorkovanja.
• Kada je iz drugih izvora podataka (geologija i hidrogeologija područja) poznato da je u vodi moguće prisustvo pojedinih radionuklida koji mogu da prouzrukuju prekoračenje indikativne doze, iako granične vrijednosti za ukupnu alfa i beta aktivnost nijesu prekoračene, neophodno je odrediti pojedinačne koncentracije aktivnosti identifikovanih radionuklida.
• Prilikom koncipiranja redovnog Programa monitoringa radioaktivnosti u vodi za piće treba uključiti novoformirane opštine Petnjicu i Gusinje, čija se vodoizvorišta ne nalaze na spisku lokalnih vodoizvorišta za vodosnadbijevanje stanovništva.
Osim navedenog preporučuje se da svako novo vodoizvorište za snadbijevanje stanovništva vodom za piće bude podvrgnuto provjeri radiološke ispravnosti prije samog projektovanja i izgradnje vodovodnog sistema.
Ovdje možete pogledati Izvještaj.
Kontakt osoba:
Tamara Đurović, rukovoditeljka Direkcije za zaštitu vazduha i zaštitu od buke u životnoj sredini u Direktoratu za životnu sredinu
tel: 020 446 235
E-mail: tamara.djurovic@mepg.gov.me