Evropska radonska Asocijacija (European Radon Association (ERA)) uspostavila je 7. novembar za Dan radona, koji se obilježava širom Evrope s ciljem podizanja svijesti o štetnom dejstvu radioaktivnog gasa radona i njegovom negativnom uticaju koji ovaj prirodni gas ima na zdravlje čovjeka. Ova Asocijacija je odabrala najznačajniji datum za Evropski dan radona – rođendan Marije Kiri. Fizičarka Kiri, rođena 1867. godine u Varšavi, otkrila je, zajedno sa suprugom, između ostalih i hemijski element radijum. Jedan od njegovih proizvoda raspadanja je radon.
U većini zemalja svijeta, pa i u Crnoj Gori od svih izvora jonizujućeg zračenja prirodnog porijekla radon najviše doprinosi ozračivanju stanovništva. Radon je prirodni radioaktivni gas koji se stalno produkuje radioaktivnim raspadom uranijuma, koji je, u različitim koncentracijama, prirodni sastojak stijena i zemljišta. Stoga, zemni gas i podzemne vode sadrže radon koji kroz pukotine u temeljnim pločama ulazi u zgrade i u njima se koncentriše. Izvor radona u zgradama može biti i njihov konstruktivni materijal (građevinski materijal), kao i voda za piće. Koncentracija radona u vazduhu na otvorenom prostoru je svuda toliko niska da je bezopasna po naše zdravlje. Međutim, u unutrašnjosti kuće, zavisno od njene konstrukcije, materijala od kojeg je napravljena, ali i naših navika, nivo radona u vazduhu može biti znatno povećan iznad prirodnog. Koncentracija aktivnosti radona u stambenim zgradama, može da se smanji, uz relativno mala ulaganja, zatvaranjem pukotina u temeljima zgrada, podovima i zidovima i boljom ventilacijom.
Svjetska zdravstvena organizacija (SZO) je 1988. godine radon je po kancerogenosti po ljude svrstala u grupu 1 sa „dovoljno dokaza“ kancerogenosti kod ljudi. Prema nalazima SZO-a inhalacija radona je drugi po važnosti uzročnik kancera pluća, nakon pušenja. Takođe, udisanje radona je prvi po važnosti uzročnik karcinoma pluća kod nepušača, a drugi kod pušača prema nalazima Svjetske zdravstvene organizacije (SZO). Ne postoji vrijednost koncentracije aktivnosti radona koja je potpuno bezbjedna za čovjeka, jer rizik obolijevanja od karcinoma pluća raste linearno sa koncentracijom aktivnosti radona u vazduhu i sa vremenom izlaganja. Epidemiološke studije koje su rađene u Evropi pokazuju da je radon u stanovima uzročnik 9% smrti od karcinoma pluća kao i da rizik od dobijanja karcinoma pluća raste linearno za 16% sa svakih 100 Bq/m3 koncentracije aktivnosti radona u vazduhu stana i da je taj rizik 25 puta veći kod pušača nego kod nepušača.
Svako smanjenje koncentracije radona u boravišnim prostorima i vremena izlaganja ima povoljan uticaj na zdravlje, zbog čega su neophodne i opravdane aktivnosti i mjere usmjerene na smanjenje koncentracije radona u stanovima, na radnim mjestima i u javnim ustanovama. U tom cilju, Vlada Crne Gore je tokom 2002-2003. godine sprovela prvi nacionalni projekat koji je finansirala Vlada Crne Gore tokom kojeg je završena prospekcija radona u stanovima na polovini teritorije Crne Gore, tj. u njenom južnom i centralnom dijelu. Deceniju kasnije, sprevedena su dva nacionalna projekta MNE9004 “Mapiranje radona u Crnoj Gori i unapređenje nacionalnog sistema zaštite od radona“ (2014-2017) i MNE9005 “Procjena i smanjenje radona u crnogorskim školama i vrtićima”(2016-2018) koje su finansirale Međunarodna agencija za atomsku energiju (MAAE) i Vlada Crne Gore uz podršku Programa Ujedinjenih nacija u Crnoj Gori (UNDP) i Misije Organizacije za evropsku bezbjednost i saradnju (OEBS) u Crnoj Gori. Glavni ciljevi projekta su bili završetak mapiranja radona u Crnoj Gori, objektivnija procjena srednje efektivne doze za stanovništvo zbog udisanja radona, edukacija stanovništva o uticaju radona na zdravlje, jačanje kadrovskih i institucionalnih kapaciteta za mjerenje i mitigaciju radona i inoviranje nacionalne radonske legislative u cilju njenog usaglašavanja sa direktivama EU i standardima MAAE, kao i priprema Programa zaštite od radona.
Na osnovu rezultata sva tri istraživanja, Vlada Crne Gore je donijela Program zaštite od radona sa Akcionim planom 2019-2023. godine. Aktivnosti iz Akcionog plana Programa zaštite od radona koje se tiču unapređenja pravnog okvira u oblasti zaštite od radona su sprovedene i postale su sastavni dio Zakona o zaštiti od jonizujućih zračenja, radijacionoj i nuklearnoj sigurnosti i bezbjednosti, koji je Skupština Crne Gore usvojila 17. maja 2024. godine. Pomenuti Zakon je transpovao pojedine odredbe primarnog i sekundarnog prava Evropske unije i međunarodno pravnih instrumenata čija je Crna Gora članica. Takođe, transponovan je dio Ugovora o osnivanju Evropske zajednice za atomsku energiju koji predstavja primarnu pravnu tekovinu i 13 akata sekundarnog prava Evropske unije i to jedanaest Direktiva Savjeta Evropske unije, jedna Odluka i jedna Uredba Savjeta Evropske Unije.
Zakon o zaštiti od jonizujućih zračenja, radijacionoj i nuklearnoj sigurnosti i bezbjednosti je propisao nacionalne referetne nivoe koncentracije aktivnosti radona za postojeće i nove boravišne prostore i radne prostore i urgentni akcioni nivo koncentracije aktivnosti radona. Takođe, definisao je radonski prioritetna područja koja predstavljaju teritorije opština u kojima se procjenjuje da više od 10% postojećih stanova ima srednje godišnje koncentracije aktivnosti radona iznad propisanog nacionalnog referentnog nivoa. Po ovom kriterijumu za sada su prioritetne radonske oblasti teritorije opština: Nikšić, Danilovgrad, Mojkovac, Plužine, Šavnik i Petnjica.
Uzimajući u obzir nacionalne referentne nivoe, kao i efektivne doze zračenja koje u nekom prostoru može primiti lice koje u tom prostoru radi ili boravi novi Zakon o zaštiti od jonizujućih zračenja, radijacionoj i nuklearnoj sigurnosti i bezbjednosti je definisao zaštitne mjere. U cilju sprovođenja zaštitnih mjera i smanjenja koncentracije aktivnosti radona u boravišnim prostorima, u radonski prioritetnim područjima, kao i u drugim područjima, naglašeno je učešće jedinica lokalnih samouprava koje su u obavezi da izrade i realizuju lokalne akcione planove zaštite od radona u propisanim rokovima, na koje saglasnost izdaje Ministarstvo ekologije, održivog razvoja i razvoja sjevera (MERS) na osnovu mišljenja Agencije za zaštitu životne sredine. Što se tiče radnih prostora definisana su radna mjesta gdje je obavezno sprovođenje mjerenja koncentracije aktivnosti radona, a detaljnije će biti propisana u posebnom pravilniku koje će pripremiti i usvojiti Ministarstvo ekologije, održivog razvoja i razvoja sjevera. Takođe, Ministarstvo ekologije, održivog razvoja i razvoja sjevera (MERS) će donijeti pravilnik kojim će propisati način izrade i sadržaj lokalnih akcionih planova zaštite od radona.
Imajući u vidu da je smanjenje radona dugoročan proces, Zakonom o zaštiti od jonizujućih zračenja, radijacionoj i nuklearnoj sigurnosti i bezbjednosti predviđen je način pružanja finansijskih mjera od strane Vlade Crne Gore za smanjenje radona u postojećim boravišnim prostorima, sufinansiranja (koncentracija aktivnosti radona veća od nacionalnog referentnog nivoa 300 Bq/m3, a manja od urgentnog akcionog nivoa 1000 Bq/m3) i finansiranja (koncentracija aktivnosti radona veća ili jednaka urgentnom akcionom nivou 1000 Bq/m3 ). S tim u vezi, Vlada Crne Gore će donijeti Uredbu kojom će propisati obrazac zahtjeva, potrebnu dokumentaciju, kriterijume za određivanje načina finansiranja i sufinansiranja, način sprovođenja i kontrole finansijskih sredstava, uz prethodnu saglasnost Ministarstva ekologije, održivog razvoja i razvoja sjevera i Ministarstva finansija.
Pored navedenog, a na osnovu pomenutih rezultata istraživanja, Zakon o planiranju prostora i izgradnji objekata je uveo mjere zaštite od radona, kroz osnovne zahtjeve za objekat.