Evropski sud za ljudska prava donio odluku u korist države Crne Gore u predmetu Krdžalija i drugi protiv Crne Gore („deportacija“)

Dana 6. aprila 2023. godine, Evropski sud za ljudska prava u Strazburu donio je jednoglasno odluku u odnosu na Crnu Goru u predmetu Krdžalija i drugi protiv Crne Gore (predstavka br. 79065/13) i odlučio da predmetnu predstavku proglasi neprihvatljivom.

Navedeni predmet tiče se prinudnog preseljenja određenih članova porodica podnositeljki predstavke, koji su se zatekli na teritoriji Crne Gore kao izbjeglice iz Bosne i Hercegovine, od strane crnogorskih državnih organa, državnim organima Srpske Republike Bosne i Hercegovine, u maju 1992. godine.

Predstavku su podnijele g-đa Sejda Krdžalija i osam drugih podnositeljki (preko punomoćnice Tee Gorjanc - Prelević) kao srodnici određenih lica koja su bila predmet navedenog događaja poznatog pod nazivom „Deportacija“ i u tom smislu žalile su se Evropskom sudu na nedostatak djelotvorne istrage povodom spornih događaja, u kontekstu procesnog aspekta zaštite prava na život i zabrane mučenja iz člana 2 i 3 Konvencije o zaštiti osnovnih ljudskih prava i sloboda.

Nakon ocjene podnijete predstavke i prethodnih uslova prihvatljivosti, Evropski sud je tuženoj državi - Vladi Crne Gore komunicirao navedeni predmet sa postavljenim pitanjima.

Zbog okolnosti samog slučaja, društvenog konteksta, kao i pripadnosti podnositeljki predstavke (koji su državljani Bosne i Hercegovine), može se reći da je ovaj predmet dobio i jednu dimenziju međudržavnog karaktera, s obzirom na to da je država Bosna i Hercegovina iskoristila svoje pravo umješača - intervenijenta i umiješala se u spor na strani podnositeljki predstavke.

Sam predmet, osim složenosti pitanja koja su se razmatrala pred Evropskim sudom, imao je karakter „osjetljivog“ predmeta, kako zbog nastalih posljedica, tako i zbog okolnosti samog događaja. U tom smislu i faza rasprave pred Evropskim sudom trajala je veoma dugo, što ukazuje da su sva pitanja koja su od značaja za razrješenje ovog spora, u kojem su učestvovale kao stranke punomoćnica podnositeljki predstavke i tužena Vlada Crne Gore, odnosno Zastupnica Crne Gore pred Evropskim sudom za ljudska prava, gđa Valentina Pavličić, razmatrana sa svih pravnih aspekata i obrazložena na 44 strane Odluke.

Kao pravni zastupnik države Crne Gore pred Evropskim sudom za ljudska prava, izjašnjavajući se na podnijetu predstavku i upite Evropskog suda, Zastupnica je prije svega iskazala veliko i iskreno žaljenje zbog okolnosti koje su dovele do stradanja članova porodice podnositeljki predstavke, a nakon toga iznijela pravnu argumentaciju o neprihvatljivosti i očiglednoj neosnovanosti predstavke i hronologiju i obrazloženja odluka crnogorskih sudova povodom krivičnog postupka koji se vodio u Crnoj Gori.

U skladu sa sudskom praksom i standardima Evropskog suda koji su donijeti u sličnim predmetima, Zastupnica se izjasnila  o uslovima prihvatljivosti same predstavke i u tom smislu istakla prigovore neusklađenosti rationae temporis sa odredbama Konvencije, prigovor roka od šest mjeseci, prigovor ratione personae, prigovor suda „četvrte instance" i zloupotrebu prava na predstavku.

Kada je u pitanju građanski postupak koji su predstavnici stradalih porodica vodili pred crnogorskim sudovima i shodno praksi koja je po tom osnovu ustanovljena u Evropskom sudu, ukazano je na sve okolnosti slučaja koji su vođeni pred građanskim sudovima Crne Gore i po tom osnovu postignuto i izvršeno poravnanje, po kojem je isplaćeno 193 tužioca u 42 sudska predmeta, po osnovu materijalne i nematerijalne odštete. Takav odnos prema žrtvama predstavlja jedinstven i pozitivan primjer materijalne odštete na teritoriji bivše SFRJ. Takođe, visina odštete koju je država Crna Gora isplatila predstavlja jednu od najvećih novčanih odšteta oštećenim licima odnosno njihovim punomoćnicima. Navedene činjenice, a u skladu sa standardima Evropskog suda, predstavljaju osnov za isticanje prigovora rationae personae tj. da se podnositeljke predstavke ne mogu smatrati žrtvama kršenja konvencijskih prava.

Konačno, u pravnoj odbrani države Crne Gore ukazano je na očiglednu neosnovanost predstavke („manifestly ill-founded“) i u tom smislu ukazano na standard iz predmeta Armani Da Silva, „da su činjenice predmeta nedvosmisleno tragične i da po tom osnovu postoji frustracija porodica stradalih lica, zbog neadekvatnog vođenja individualne krivične istrage. Međutim, navedeno ne ukazuje da odluka o nepreduzimanju krivične istrage od strane pojedinih policijskih službenika ne znači rezultat propusta u istrazi ili tolerisanje ili pak prikrivanje nezakonitih radnji“. U tom smislu, istakla sam prigovor suda „četvrte instance“, po kojima „nije zadatak Evropskog suda da se bavi navodnim materijalnim greškama ili pravnim zabludama nekog organa javne vlasti na nacionalnom nivou, ukoliko takvim ponašanjem organa nije došlo do povrede nekog prava pojedinca. Upravo zbog toga, Evropski sud ne može da ocjenjuje činjenice na osnovu kojih je nacionalni sud donio oslobađajuću ili osuđujuću odluku“.

Prigovor punomoćnice podnositeljki predstavke da je državno tužilaštvo „ignorisalo određene dokaze“ pravno je osporen argumentima da su sud i tužilaštvo kao nezavisni organi slobodni da ocjenjuju prikupljene dokaze i shodno njima vode postupke.

Vlada Bosne i Hercegovine iskoristila je svoje konvencijsko pravo i umiješala se u spor, priklanjajući se navodima iz podnijete predstavke i posebno ukazala na pozadinu slučaja, istorijski kontekst i same okolnosti predmetnog slučaja, te dala svoje izjašnjenje o prihvatljivosti i osnovanosti navedene predstavke, konačno predlažući da se zbog propusta da se sprovede nezavisna i temeljna istraga, prihvati podnijeta predstavka i utvrdi kršenje procesnih obaveza Crne Gore koje se tiču zaštite prava na život i apsolutne zabrane mučenja iz člana 2 i 3 Konvencije.

Nakon razmatranja činjenica predmetnog spora, te svih pravnih argumenata stranaka u postupku, Evropski sud je na temelju svoje dobro ustanovljene sudske prakse, donio odluku kojom je jednoglasno predstavku proglasio neprihvatljivom iz sljedećih razloga:

Ispitujući primjenjljivost ratione personae u smislu zaštite prava na život, Evropski sud je zaključio da ima ovlašćenje da u predmetima u kojima je došlo do nastupanja smrti ispituje djelotvornost istrage i utvrđivanje odgovornosti direktnih počinilaca za to, što u konkretnom predmetu nije bio slučaj. Međutim, država ima pozitivnu obavezu da preduzme sve adekvatne mjere radi zaštite života lica u okviru svoje nadležnosti i imajući u vidu da su smrt i nestanak lica u značajnoj mjeri rezultat slijeda događaja izazvanih prinudnim preseljenjem, odlučio je da ispituje predmet i po pitanju ratione personae. 

Nadalje, ispitujući usaglašenost predmeta ratione temporis, Evropski sud je utvrdio da je nesporno da se događaj desio 11 godina i 9 mjeseci prije stupanja na snagu Konvencije u odnosu na Crnu Goru, u kojem vremenskom intervalu nijesu sprovođene nikakve procesne radnje u kontekstu istrage, te da je čitava istraga sprovedena nakon kritičnog datuma, kao ratni zločin protiv civilnog stanovništva, čime je naznačeno da je kritični događaj predstavljao djelo čija je dimenzija veća od običnog krivičnog djela i u kom smislu je zadovoljio i te kriterijume Konvencije za ispitivanje.

Konačno, ispitujući status žrtve („victim status“) podnositeljki predstavke, Evropski sud je ponovio svoj standard da pojedinac ne može da tvrdi da je žrtva Konvencije, kada su nadležni državni organi priznali, izričito ili suštinski, povredu i obezbijedili pravičnu naknadu. Priroda ovog predmeta ukazuje da smrt nije namjerno izazvana od strane nadležnih organa tužene države niti je nastala nakon napada ili zlostavljanja koje su vlasti izvršile. Utvrđeno je da su nadležni crnogorski organi sproveli istragu u vezi sa spornim događajem za koji su optužili devet lica za ratne zločine protiv civilnog stanovništva. Primijećeno je da su nadležni organi istragu započeli samostalno, po sopstvenom nahođenju, ne prepuštajući se inicijativi podnositeljki predstavke da podnesu formalnu tužbu ili predlože sprovođenje bilo kakvih istražnih postupaka. Istraga je vođena od strane istražnog sudije, kao nezavisnog i ukupno 83 svjedoka i/ili oštećenih lica saslušano je uz poštovanje svih međunarodnih standarda, koji se tiču pružanja međunarodne pravne pomoći.

Evropski sud je konstatovao da iz spisa predmeta proizilazi da je samo suđenje završeno efikasno, da su saslušani svi svjedoci i provedeno više od 120 pisanih dokaza, navodeći da nije pronašao element u obrazloženju odluka domaćih sudova, koji bi ga naveo da zaključi suprotno od onoga što su u svojim odlukama zaključili crnogorski sudovi. Dakle, iako predmetni postupci nijesu rezultirali osuđujućim presudama, Evropski sud nije našao bilo kakvu indikaciju u datom predmetu koja bi mu ukazala da su crnogorski organi postupali arbitrarno ili nezakonito ili da je došlo do nepoštovanja prava ili nedostatka djelotvornog ispitivanja datog predmeta. 

Pritužbe podnositeljki predstavke na ishod domaćih postupaka, koji su rezultirali oslobađajućom presudom, Evropski sud je odbacio, smatrajući da se oslobađajuća odluka ne može pripisati propustu u fazi istrage niti toleranciji države ili koliziji u činjenju nezakonitih djela, već naprotiv da su nakon sprovedene temeljne istrage i suđenja, sudovi u cjelosti razmotrili sve činjenice datog predmeta, iz kojeg su izveli zaključak da optužena lica nijesu počinila ratni zločin.

Stoji da je Evropski sud primijetio da postoje određene neusklađenosti između određenih nalazišta domaćih sudova i međunarodnih krivičnih sudova i tribunala, ali je i podsjetio na dobro ustanovljeni standard da se njegova nadležnost ograničava na povrede Konvencije, a ne na utvrđivanje lične krivične odgovornosti.

Obaveze države za zaštitu prava na život svode se na obavezu sredstava, a ne i obavezu rezultata, tako da činjenica da su određena lica oslobođena, ne znači samo po sebi, da tužena država, konkretno Crna Gora, nije ispunila svoju pozitivnu obavezu, imajući u vidu da je istraga bila dovoljno temeljna, nezavisna, te da su podnositeljke predstavke bile uključene u istu do nivoa koji je bio dovoljan da se njihovi interesi zaštite i da im se omogući ostvarivanje njihovih procesnih prava. Stoji činjenica da je država „barem u suštini“ priznala određena kršenja,  da su prinudno preseljenje srodnika podnositeljki predstavke i radnje nadležnih državnih organa bile „nezakonite u smislu međunarodnog prava“, a što je eksplicitno navedeno u presudi Višeg suda u Podgorici.

Svemu ovome, upravo zbog tih radnji, prethodio je građanski postupak, u kojem su sve žrtve odnosno njihovi srodnici postigli poravnanje sa državom, po kom osnovu im je isplaćeno preko 4 miliona eura, na koji način su se dobrovoljno saglasili sa državom koja je kroz takve odluke:

(I) suštinski priznala da je smrt i/ili nestanak srodnika podnositeljki predstavke nastala kao rezultat njihovog prinudnog iseljenja i

(II) obezbijedila naknadu na ime odštete u kom smislu i da su se iste odrekle svih budućih zahtjeva za naknadu štete po tom osnovu.

I pored ovakve vrste izričitog priznanja za nezakonite radnje odnosno sporazuma o prijateljskom poravnanju, domaće vlasti nijesu odustale od svojih napora da na temeljan i efikasan način utvrde postojanje krivične odgovornosti pojedinaca za događaje i radnje koje su dovele do prinudnog iseljenja i smrti najbližih srodnika podnositeljki predstavke, naprotiv nacionalni organi nastavili su da vode krivični postupak naredne četiri godine.

Konačno, predstavka je jednoglasno proglašena neprihvatljivom, jer su domaći organi suštinski priznali povredu Konvencije i u krivičnom i u parničnom postupku, obezbijedili podnositeljkama predstavke pravičnu nadoknadu, shodno onoj koju sam Evropski sud dosuđuje, u kom smislu su iste potvrdile da su bile u cjelosti obeštećene za svu pretrpljenu štetu uzrokovanu smrću najbližih srodnika i odrekle se svih budućih zahtjeva za naknadu štete po tom osnovu, a što je učinjeno prije pokretanja krivičnog postupka, čime su izgubile status žrtve („victim status“).